Rola i status dziecka w postępowaniu karnym

W jednym z poprzednich artykułów pisaliśmy o wysłuchaniu małoletniego dziecka przez sąd, co dotyczyło głównie spraw rodzinnych. Nadmieniliśmy tylko, że dziecko może być również w pewnych przypadkach przesłuchiwane w sprawach karnych. Małoletni może w nim występować de facto w 3 rolach – jako pokrzywdzony przestępstwem, jako świadek przestępstwa oraz również jako sprawca (współsprawca) przestępstwa.

O tym jaki jest status dziecka w postępowaniu karnym, kiedy małoletni może być przesłuchiwany i jak takie przesłuchanie się odbywa oraz kiedy małoletni może ponosić odpowiedzialność karną, a w związku z tym być przesłuchiwany w postępowaniu karnym, dowiesz się z niniejszego artykułu.

Uwagi ogólne

Na początku należy wskazać, że ustawodawca nie określił dolnej granicy wieku dla osób występujących w procesie karnym w charakterze świadka czy pokrzywdzonego, stąd decyzję o tym czy przesłuchać dziecko w danym wieku, podejmować będzie organ procesowy (prokurator lub sąd). Zeznania świadka bardzo często w sprawach karnych stanowią bardzo ważne źródło dowodowe, a kiedy jedynym bezpośrednim świadkiem przestępstwa był małoletni, jego przesłuchanie może okazać się kluczowe. Dlatego jeżeli wymagają tego okoliczności, organ procesowy może swobodnie zdecydować o przesłuchaniu dziecka niezależnie od jego wieku, jeżeli oczywiście nie wpłynie to negatywnie na jego dobro. Oczywiście przy takim przesłuchaniu w miarę możliwości powinien uczestniczyć przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny małoletniego, o ile dobro postępowania nie stoi temu na przeszkodzie.

W Kodeksie postępowania karnego zostały natomiast wskazane pewne ograniczenia i wyjątki przy przesłuchaniu małoletnich poniżej 15-go roku życia w sprawach o niektóre przestępstwa. Sytuacje te zostaną omówione poniżej.

Przesłuchanie dziecka jako pokrzywdzonego przestępstwem – 185a k.p.k.

W sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego.

Rozdziały Kodeksu karnego wskazane wyżej to kolejno:

• przestępstwa przeciwko wolności (np. handel ludźmi, uporczywe nękanie, naruszenie intymności seksualnej);
• przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (np. gwałt, obcowanie płciowe z osobą małoletnią lub doprowadzenie jej do poddania się czynnościom seksualnym);
• przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece (np. znęcanie się, rozpijanie małoletniego, uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego – tzw. niealimentacja).

Wskazane wyżej zasady mogą być stosowane także przy przesłuchaniu małoletniego, który ukończył już 15 lat, ale jednak zachodzi uzasadniona obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na jego stan psychiczny.

Przesłuchanie dziecka jako świadka przestępstwa – 185b k.p.k.

W sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w warunkach określonych powyżej, dotyczących przesłuchania dziecka jako pokrzywdzonego przestępstwem, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. W tym samym trybie można przesłuchać małoletniego, który co prawda ukończył już 15 lat, jednak zachodzi uzasadniona obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny.

Rozdziały Kodeksu karnego wskazane wyżej to kolejno:

• przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (np. gwałt, obcowanie płciowe z osobą małoletnią lub doprowadzenie jej do poddania się czynnościom seksualnym);
• przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece (np. znęcanie się, rozpijanie małoletniego, uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego – tzw. niealimentacja).

Co ważne, przepisów powyższych nie stosuje się jeżeli małoletni świadek współdziałał w popełnieniu czynu zabronionego, o który toczy się postępowanie karne, lub czyn małoletniego świadka pozostaje w związku z czynem, o który toczy się postępowanie karne.

Dziecko jako oskarżony w procesie karnym

Naczelną zasadę ponoszenia odpowiedzialności karnej według polskiego prawa wskazuje art. 10 k.k. Zgodnie z tym przepisem odpowiedzialności karnej według zasad wskazanych w tej ustawie podlega każdy, kto popełnia czyn zabroniony przez ustawę po ukończeniu 17-go roku życia. Zatem czyny zabronione popełnione przez osoby młodsze, tj. nieletnie, nie są przestępstwami. W związku z tym dziecko, co do zasady nie podlega odpowiedzialności karnej. Zamiast tego wobec takich osób stosuje się środki przewidziane w ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich.

Od powyższej zasady istnieją natomiast 2 wyjątki, kiedy to nieletni będzie ponosił odpowiedzialność karną za przestępstwo nawet jeżeli nie ukończył jeszcze 17-go roku życia. Pierwszy z tych przypadków to sytuacja, gdy nieletni w chwili popełnienia czynu ukończył 15-sty rok życia i popełnił jedno z przestępstw przewidzianych w art. 10 § 2 k.k., a dodatkowo okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a zwłaszcza, jeżeli poprzednio stosowane wobec sprawcy środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Przestępstwa wymienione w tym przepisie to m.in. zabójstwo, gwałt zbiorowy lub kazirodczy, rozbój, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu czy spowodowanie katastrofy w ruchu lądowym. Kara wymierzona przez sąd w takim przypadku nie może jednak przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia za dane przestępstwo. Co ważne, sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Drugim z wyjątków jest sytuacja, w której nieletni sprawca popełnił występek po ukończeniu 17-stego roku życia, lecz przed ukończeniem 18 lat. W takim przypadku sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy. Mogą to być m.in.: upomnienie, nadzór kuratora, obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody.

Reprezentacja dziecka przesłuchiwanego w postępowaniu karnym

Osoba małoletnia przed ukończeniem 18 roku życia jest osobą posiadającą jedynie częściową zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, że nie może jeszcze całkiem samodzielnie podejmować wielu życiowych czynności. W związku z tym, również czynności procesowe w procesie karnym podejmuje za małoletniego jego przedstawiciel ustawowy lub inna osoba, pod której stałą pieczą pozostaje (art. 51 § 2 k.p.k.). Najczęściej będą to zatem rodzice dziecka.

Są jednak przypadki, w których żaden z rodziców pomimo posiadania pełnej władzy rodzicielskiej, nie będzie mógł reprezentować swojego dziecka w postępowaniu karnym. Są to przede wszystkim takie sytuacje jak te, w których to jeden z rodziców (bądź oboje) są oskarżonymi w sprawie karnej, a dziecko jest pokrzywdzone, np. przemocą domową.

W sytuacji gdy osobą oskarżoną jest jeden z rodziców, rolą drugiego jest wyłącznie zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa właściwych organów i żądanie wszczęcia postępowania karnego przeciwko drugiemu rodzicowi oskarżonemu o działanie na szkodę ich dziecka. Dalsze czynności procesowe w imieniu małoletniego będzie natomiast podejmował wyznaczony przez właściwy sąd opiekuńczy kurator. W sprawach karnych, gdzie sprawcą może okazać się jeden z rodziców przyjmuje się bowiem, że rodzic małoletniego nie może, działając w charakterze przedstawiciela ustawowego, wykonywać praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w tym także w postępowaniu z oskarżenia prywatnego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców (Uchwała 7 Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2010 roku, sygn. I KZP 10/10).

Kurator dla dziecka w postępowaniu karnym

Kurator ustanowiony do reprezentacji interesów dziecka w miejsce jego przedstawiciela ustawowego, np. rodziców, de facto ma takie same uprawnienia i obowiązki przy podejmowaniu czynności procesowych w imieniu dziecka jak oni. Do tej roli sąd wyznacza adwokata lub radcę prawnego. Kurator, reprezentujący małoletniego pokrzywdzonego, w toku postępowania ma dbać o należytą reprezentację jego praw. Jest on umocowany do dokonywania wszystkich czynności związanych ze sprawą. W szczególności może brać udział w przesłuchaniach i rozprawach. Co więcej, ma także uprawnienia do zaskarżania orzeczeń i wnoszenia o ich wykonalność.

Przebieg przesłuchania dziecka w postępowaniu karnym

Kwestia ta została wprost uregulowana w przepisach Kodeksu postępowania karnego. Wskazano w nim, że przesłuchania małoletnich w trybach art. 185a oraz art. 185b k.p.k. przeprowadza się w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą. Są to zatem tak jak w przypadku wysłuchania małoletnich w sprawach rodzinnych tzw. przyjazne pokoje przesłuchań. Są one tak zaprojektowane, aby dziecko czuło się bezpiecznie i komfortowo.

Przesłuchanie przeprowadzane jest przez sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Przesłuchanie takie powinno nastąpić niezwłocznie, jednak nie później niż w terminie 14 dni od dnia wpływu wniosku o przesłuchanie małoletniego. Dla komfortu dziecka ustawodawca ograniczył także krąg i ilość osób, które mogą brać udział w takiej czynności. Z praktyki wiadomo bowiem, że im mniej osób jest przy przesłuchaniu, tym większa szansa na pojawienie się u dziecka gotowości do współdziałania z sądem. W posiedzeniu mogą zatem brać udział: prokurator, obrońca oskarżonego oraz pełnomocnik pokrzywdzonego. Zapewniony udział w przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to w żaden sposób swobody wypowiedzi przesłuchiwanego dziecka, ma również zgodnie z art. 51 § 2 k.p.k., jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje (np. rodzic), a w innym przypadku kurator. Zazwyczaj jednak osoby te nie są obecne w tym samym pomieszczeniu co dziecko, a przysłuchują się przesłuchaniu np. zza lustra weneckiego.

Podsumowując, zależnie od decyzji organu prowadzącego postępowanie karne oraz okoliczności danej sprawy, małoletni może występować w procesie karnym zarówno jako świadek jak i pokrzywdzony oraz oskarżony. Względem przesłuchiwania osób dorosłych ustawodawca ustanowił jednak w trosce o dobro dzieci pewne reguły i specjalne zasady obowiązujące przy takich przesłuchaniach. Co ważne, małoletni nie może w postępowaniu karnym reprezentować się sam. Podejmować w jego imieniu czynności będą zatem jego przedstawiciele ustawowi (najczęściej rodzice) lub jeżeli nie jest to możliwe, kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Nadto, małoletni przed ukończeniem 17-stego roku życia nie będzie także (poza wyjątkami omówionymi wyżej) ponosił odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo.