Podział majątku wspólnego małżonków a rozliczenie nakładów

W czasie trwania związku małżeńskiego małżonkowie zazwyczaj nie przywiązują dużej wagi do tego, czym jest majątek wspólny, a czym majątki osobiste i co wchodzi w ich skład. Dokonują różnego rodzaju inwestycji, zakupów, nakładów nie zastanawiając się, z jakiego majątku pochodzą środki na ten cel. Sytuacja ta zmienia się po rozwodzie, gdy dochodzi do podziału majątku wspólnego małżonków i dokonania ostatecznego zamknięcia wszelkich kwestii finansowych. Wówczas to dopiero zaczynają oni interesować się tym, co wchodzi w jego skład, jakie nakłady poczynili na ten majątek i z jakich środków.

Czym jest majątek wspólny małżonków, co wchodzi w skład majątków osobistych i w jaki sposób dokonać rozliczenia nakładów poczynionych z jednego majątku na drugi? O tym dowiesz się z niniejszego artykułu.

Majątek wspólny i odrębny – czym są?

W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na to, czym jest majątek wspólny małżonków a czym majątek osobisty każdego z nich i co wchodzi w ich skład.

Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.

Do majątku wspólnego należą w szczególności:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
  Wszystkie przedmioty majątkowe, które małżonkowie nabyli w trakcie trwania małżeństwa z w/w środków wchodzą w skład ich majątku wspólnego.

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą natomiast:

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
• przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Niejednokrotnie zdarza się sytuacja, że małżonkowie w trakcie trwania małżeństwa dokonują różnego rodzaju nakładów na przedmioty wchodzące w skład majątku wspólnego (np. mieszkanie, samochód, działkę) ze środków pochodzących z ich majątków osobistych, np. z darowizny otrzymanej od rodziców jednego z małżonków, czy ze środków pochodzących ze sprzedaży mieszkania nabytego przez jednego z małżonków przed ślubem. Również w drugą stronę, bywa i tak, że małżonkowie z oszczędności pochodzących z wynagrodzenia za pracę czynią nakłady na nieruchomość stanowiącą własność jednego z małżonków. Może się też zdarzyć, że jeden z małżonków poczyni nakład z majątku osobistego na majątek osobisty drugiego z małżonków. Jak więc rozliczyć takie nakłady?

Rodzaje nakładów i wydatków.

W pierwszej kolejności warto zaznaczyć, że w art. 45 k.r.o. ustawodawca uregulował dwie sytuacje, związane z rozliczeniem nakładów i wydatków:

1. zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty jednego z nich,
2. zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek wspólny.
   Ustawodawca nie wprowadził jednak definicji wydatków i nakładów. Powszechnie przyjmuje się jednak, że nakładami są koszty poniesione na zachowanie, eksploatację lub ulepszenie rzeczy już istniejącej w majątku. Z kolei wydatkami są koszty związane z nabyciem danego przedmiotu.

Nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty.

Zgodnie z art. 45 § 1 zd. 1 k.r.o. każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód (np. nakłady poczynione z majątku wspólnego małżonków na naprawę samochodu wchodzącego w skład majątku osobistego jednego z nich, który jest wynajmowany innym osobom za wynagrodzeniem). Powyższy wyjątek wynika z tego, że dochód z przedmiotów należących do majątku osobistego wchodzi do wspólności ustawowej (majątku wspólnego) w związku z czym właściwe jest, aby wydatki i nakłady związane z ich utrzymaniem w należytym stanie, ale także z prawidłową eksploatacją pokrywane były z tego dochodu.

Drugi wyjątek dotyczy tego, że nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Związany jest on z obowiązkami określonymi w art. 23 i 27 k.r.o. Co do zasady nie można więc żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, ale wyjątkowo można żądać zwrotu takich nakładów, jeżeli zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. W doktrynie wskazuje się, że wzrost wartości majątku odnieść należy do konkretnych przedmiotów majątkowych, a ponadto musi występować związek przyczynowy pomiędzy wydatkami i nakładami a wzrostem wartości istniejącym w chwili ustania wspólności. Nie wystarcza zatem sam fakt wzrostu wartości wynikający z dokonanego nakładu, ale wymagane jest utrzymywanie się nadal takiego wzrostu wartości w chwili ustania wspólności.

Nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny.

W myśl art. 45 § 1 zd. 2 k.r.o. każdy z małżonków może również żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Tak jak w przypadku rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty, nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.

Przykładowo, jeżeli przed rozwodem małżonkowie dokonali ze środków pochodzących z majątku wspólnego remontu i przebudowy domu jednorodzinnego, w którym mieszkali, stanowiącego tylko własność żony (wchodzącego w skład jej majątku osobistego), to nakład taki służył bez wątpienia zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych całej rodziny. Jednak po rozwodzie były mąż po wykazaniu faktu istniejącego nadal wzrostu wartości tego domu, może żądać, z tytułu rozliczenia nakładu, zwrotu kwoty odpowiadającej połowie wzrostu wartości domu powstałej w wyniku nakładu (roszczenie męża obejmuje bowiem 1/2 wspólnego nakładu małżonków).

Postępowanie w sprawie rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz z majątku osobistego na majątek wspólny.

Rozliczenia nakładów i wydatków z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków oraz z majątku osobistego na majątek wspólny dokonuje się w postępowaniu o podział majątku wspólnego. Co szczególnie istotne, po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o podziale majątku wspólnego nie można już dochodzić roszczeń z tytułu zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny oraz z majątku wspólnego na majątek osobisty.

Należy jednak pamiętać, że w uchwale z dnia 21 lutego 2008 roku (sygn. akt III CZP 148/07) Sąd Najwyższy wskazał, iż w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania. Sąd czyni to więc z urzędu.

Natomiast o zwrocie wydatków i nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny sąd orzeka wyłącznie na wniosek zgłoszony w postępowaniu w pierwszej instancji (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., sygn. akt II CKN 395/97). W związku z tym, celem rozliczenia nakładów i wydatków poczynionych z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek wspólny konieczne jest zgłoszenie przez niego w postępowaniu o podział majątku wspólnego stosownego żądania. Sąd nie będzie dokonywał tych rozliczeń z urzędu. Małżonek, który twierdzi, że dokonał z własnego majątku odrębnego (osobistego) nakładów na majątek wspólny, musi udowodnić tę okoliczność.

W zakresie ustalenia wartości wydatków i nakładów w ramach podziału majątku wspólnego należy stosować ogólną regułę, zgodnie z którą obliczenie następuje przy uwzględnieniu wartości nakładów i wydatków z dnia dokonywania podziału, ale według stanu istniejącego w chwili ustania wspólności majątkowej.

Nakłady z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego.

Jak wskazano wyżej, niejednokrotnie może zdarzyć się tak, że małżonkowie w trakcie trwania związku małżeńskiego poczynią nakłady z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego z nich. Przykładowo, jeden z małżonków przeznacza środki pochodzące z darowizny od rodziców na remont i wykończenie domu, nabytego przez drugiego małżonka przed ślubem, a więc wchodzącego w skład jego majątku osobistego. Czy w takiej sytuacji można dokonać rozliczenia nakładów w postępowaniu o podział majątku wspólnego? Można, ale pod jednym warunkiem. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie reguluje tej kwestii, w związku z czym odpowiedzi należy szukać w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 07 czerwca 2008 r. Sąd Najwyższy wskazał, że nakłady z majątku odrębnego jednego z małżonków na majątek odrębny drugiego podlegają rozliczeniu z majątku wspólnego tylko wówczas, gdy na przedmiot majątkowy stanowiący majątek odrębny jednego z małżonków dokonano nakładów zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątku odrębnego małżonków (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07 czerwca 2008 r., sygn. akt IV CKN 1108/00). Oznacza to, że rozliczenie nakładów z majątku osobistego jednego małżonka na majątek osobisty drugiego jest dopuszczalne wówczas, gdy na ten majątek dokonano nakładów nie tylko z majątku osobistego drugiego małżonka, ale również z majątku wspólnego. W przeciwnym razie rozliczenia takich nakładów dokonuje się w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego, w odrębnym postępowaniu procesowym.

Podsumowując, prawidłowe rozliczenie nakładów w postępowaniu o podział majątku wspólnego jest możliwe, aczkolwiek nie należy do najłatwiejszych. Celem prawidłowego wyliczenia poszczególnych roszczeń warto skontaktować się ze specjalistą, który posiada wiedzę i doświadczenie w tym zakresie. W razie jakichkolwiek pytań czy wątpliwości, zachęcamy do skorzystania z porady prawnej adwokat Angeliki Rucińskiej, która zajmuje się kompleksowym doradztwem prawnym w sposób zapewniający zadbanie o interesy klienta.